Sprawdzian 6-klasisty. Język polski

RECENZJA KSIĄŻKI

Dr Magdalena Marzec (Katedra Dydaktyki Literatury i Języka Polskiego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego)

SPRAWDZIAN SZÓSTOKLASISTY. JĘZYK POLSKI. AGNIESZKA NOŻYŃSKA-DEMIANIUK

Publikacja Sprawdzian szóstoklasisty. Język polski Agnieszki Nożyńskiej-Demianiuk adresowana jest "do uczniów starszych klas szkoły podstawowej, a także ich rodziców i nauczycieli" (s. 5). Autorka nazywa ją "kompendium wiedzy" (s. 5), którego nadrzędnym celem jest umożliwienie szóstoklasistom "wszechstronnego i skutecznego przygotowania się do powszechnego, obowiązkowego sprawdzianu na zakończenie pierwszego etapu edukacji" (s. 5). W dalszej części cytowanego wstępu autorka informuje o przybliżonym terminie egzaminu, pokrótce zapoznaje z jego strukturą i celami dydaktycznymi. Jej książka ma przyczynić się do sukcesu na sprawdzianie, gdyż zawiera szczegółowe analizy wybranych standardów egzaminacyjnych wraz z objaśnieniami, wskazówkami i licznymi przykładami. A wszystko to, jak dalej stwierdza, jest "napisane językiem prostym i zrozumiałym dla młodego odbiorcy" (s. 5). Każdy rozdział, o czym również dowiadujemy się ze wstępu, dodatkowo wzbogacony jest wieloma ćwiczeniami, które "mogą [...] stanowić nieocenioną pomoc dydaktyczną, zarówno dla nauczycieli języka polskiego, przygotowujących dzieci do sprawdzianu kompetencji, jak i samych uczniów, pracujących samodzielnie lub pod opieką rodziców" (s. 5). Z wypowiedzi odautorskiej wnioskujemy ponadto, że książka została dokładnie przemyślana pod względem strukturalnym i tematycznym.   Uważna lektura tej publikacji pozwala określić ją de facto jako swoiste antidotum na niewiedzę, a co za tym idzie – strach wynikający z braku kompletnych informacji na temat sprawdzianu kompetencji. Korzystając z ćwiczenia pod nazwą "ranking trójkątny", pragnę zwrócić uwagę na trzy zawarte w niej prymarne kwestie, które zostaną rozwinięte w dalszej części artykułu. Są one jednocześnie głównymi wnioskami, jakie nasuwają się po zapoznaniu z omawianą książką:

1. wykazanie się przez autorkę bardzo dobrą znajomością założeń egzaminu kompetencji, jego zasad i struktury, co wynika z rozległej wiedzy dydaktycznej o celach współczesnej edukacji;

2. precyzyjne i wnikliwe opracowanie poszczególnych, elementarnych zagadnień składających się na podręcznik, połączone z wieloma ciekawymi rozwiązaniami metodycznymi, co ujawnia stricte polonistyczne (historyczno-literackie i językoznawcze), a zarazem syntetyzujące myślenie Nożyńskiej-Demianiuk oraz umiejętność selekcji sprawności kluczowych, których opanowanie jest prymarnym celem absolwenta szkoły podstawowej;

3. książka, ze względu na przystępność języka i jasność wywodu oraz dopełnienie i oświetlenie abstrakcyjnych pojęć bogatą egzemplifikacją, jest bardzo dobrą i skuteczną pomocą przede wszystkim dla uczniów i ich rodziców, ale także nauczycieli, którzy z powodzeniem mogą wykorzystywać na swoich lekcjach zawarte w publikacji niebanalne pomysły.

  Sprawdzian szóstoklasisty zawiera wywiad Nożyńskiej-Demianiuk z psycholog pracującą w Poradni Zdrowia Psychicznego dla Dzieci i Młodzieży w Warszawie. Z treścią rozmowy powinni zapoznać się rodzice uczniów kończących szkołę podstawową. Ciąży na nich bowiem obowiązek emocjonalnego przygotowania dzieci do egzaminu zamykającego pierwszy etap edukacji. Psycholog radzi, jak zminimalizować stres towarzyszący intelektualnym zmaganiom absolwenta szóstej klasy, w jaki sposób twórczo zmotywować dziecko do nauki, wzmocnić jego wiarę w siebie, zmobilizować do pracy i obniżyć negatywne napięcie, a także pomóc w zbudowaniu pozytywnej samooceny. Na rodzicach spoczywa odpowiedzialne zadanie nieustannego wspierania i mobilizowania dziecka do intensywnej i systematycznej pracy poprzez czuwanie nad umiejętnym podziałem materiału koniecznego do powtórzenia oraz towarzyszeniu mu w rozwiązywaniu testów ćwiczeniowych. Opiekunowie powinni też zwracać uwagę na trudności, jakie mogą pojawić się przed dzieckiem w trakcie nauki. Dotyczą one najczęściej czytania (problem dysleksji), techniki pisania (problem dysgrafii) oraz poprawnej pod względem ortograficznym i interpunkcyjnym pisowni (problem dysortografii). Rodzice winni w odpowiednim momencie zauważyć, że z ich dzieckiem dzieje się coś złego i stosownie do sytuacji zareagować, zwracając się o pomoc do poradni psychologiczno-pedagogicznej. Udzielone opiekunom w trakcie wywiadu rady są bardzo cenne, gdyż niejednokrotnie nie zdają sobie oni sprawy, że dziecko potrzebuje pomocy, która w wielu wypadkach polega na dostosowaniu wymagań (również podczas egzaminu) do jego możliwości intelektualnych. Włączając do publikacji rozmowę z psychologiem, autorka książki ujawnia szczere zainteresowanie dzieckiem i problemami jego dorastania, zwłaszcza w zakresie przyswajania wiedzy oraz opanowywania podstawowych umiejętności niezbędnych w osiąganiu standardów edukacyjnych przewidzianych w podstawie programowej dla szkoły podstawowej.

  Owe standardy wymagań, opracowane na podstawie informatora przygotowanego przez okręgowe komisje egzaminacyjne w porozumieniu z Centralną Komisją Egzaminacyjną w Warszawie, również znalazły się na początkowych kartach niniejszej publikacji. Ich celem jest zapoznanie uczniów z treściami, które powinni znać i rozumieć, by kończąc szóstą klasę, jak najlepiej napisać sprawdzian. Pod każdym ze standardów, przywołanych w formie zaczerpniętej z poważnych dokumentów oświatowych, znalazły się ich objaśnienia, napisane zrozumiałym językiem, dostosowanym do poziomu percepcyjnego trzynastolatków. Może to służyć kształceniu ich świadomości czytelniczej w zakresie umiejętności odbioru skomplikowanych semantycznie informacji urzędowych.

  Główną i najbardziej rozbudowaną część książki stanowi swoista pentada, rozdziały o przejrzystej, a zarazem przemyślanej kompozycji. Ich tytuły (Czytanie, Pisanie, Formułowanie wypowiedzi ze świadomością celu, Rozumowanie, Korzystanie z informacji) to jednocześnie rodzaje umiejętności kształtowanych "w szkole podstawowej w ramach różnych przedmiotów i ścieżek edukacyjnych" (s. 5), a stopień ich opanowania sprawdzany jest właśnie podczas egzaminu. Rozdziały zachwycają wielością ćwiczonych tu:

a) umiejętności rozpoznawania gatunków literackich, pozaliterackich oraz rozmaitych form przekazu (baśnie, bajki, mity, legendy, opowiadania, powieści, wiersze, artykuły popularnonaukowe, teksty publicystyczne, instrukcje, przepisy, mapy, plany, tabele, wykresy);

b) form wypowiedzi pisemnych, reprezentowanych przez opowiadanie, opis (z zaznaczonym podziałem na opis przedmiotu, krajobrazu, postaci, dzieła sztuki), sprawozdanie, notatkę, kartkę pocztową, liczne pisma użytkowe, a wśród nich zaproszenie, zawiadomienie, ogłoszenie, instrukcję, przepis, telegram oraz list;

c) wypowiedzi ustnych z podkreśleniem intencji komunikatu; położono tu nacisk na zestawione ze sobą na zasadzie kontrastu pytanie i odpowiedź, potwierdzanie i zaprzeczanie, zachęcanie i zniechęcanie oraz podobieństwa semantycznego (polecanie i wyrażanie próśb, przyrzekanie i obiecywanie), a ponadto odmawianie, przepraszanie, zapraszanie, okazywanie współczucia, wątpienie i żartowanie.

  Każdy z wymienionych wyżej rozdziałów, umożliwiających uczniom przygotowanie się do praktycznej realizacji poszczególnych standardów wymagań w zakresie wskazanych wcześniej działań polonistycznych, zawiera cenne wskazówki pomocne w przypomnieniu sobie przez ucznia pewnych wiadomości nabytych w trakcie nauki w szkole podstawowej, zebraniu i zhierarchizowaniu posiadanej wiedzy, a także dostrzeżeniu prymarnych elementów treściowych budujących dane zagadnienie. W rozdziale Czytanie są to ciekawe rady dotyczące skutecznego, uważnego i dokładnego ćwiczenia w osiąganiu tej sprawności. Warto przytoczyć je wszystkie ze względu na ich uniwersalną odbiorczą przydatność:

1. Skoncentruj się! Postaraj się w danym momencie skupić uwagę na tym fragmencie tekstu, który chcesz dobrze poznać i zapamiętać.

2. Zainteresuj się tym, co czytasz! Jeśli uczysz się czegoś, co lubisz, czujesz się mniej zmęczony. Jeśli czytasz tekst, który wydaje się nudny czy zbyt trudny, męczysz się i denerwujesz o wiele szybciej.

3. Staraj się zrozumieć czytany tekst! Jeśli poznasz i zrozumiesz twierdzenie i równania matematyczne, prawa fizyki, będziesz łatwiej je zapamiętywał. (s. 16)

  Z kolei w rozdziale Pisanie znalazły się wytyczne odnośnie do sposobu budowania (pod względem organizacji graficznej, językowej i treściowej) wypowiedzi pisemnej. W poszczególnych rozdziałach wspomnianej pentady uwagę czytelnika przykuwają objaśnione w specjalnych różowych ramkach opatrzonych hasłem "Pamiętaj" lub przestronnie rozmieszczone i wykolorowane: 1) terminy z zakresu wiedzy o literaturze i języku polskim oraz pozapolonistyczne (naukowe, techniczne, geograficzne, historyczne); 2) nazwiska najbardziej znanych twórców uprawiających dany gatunek literacki (baśnio- i bajkopisarze); 3) rodzaje tekstów publicystycznych, podzielone ze względu na częstotliwość ich ukazywania się na rynku prasowym.

  Rozdziały uzupełniają tzw. "Uwagi!" pomagające rozwikłać problemy terminologiczne lub chroniące przed popełnianiem błędów oraz, zgodnie ze stosowaną przez Nożyńską-Demianiuk zasadą, iż teoria zawsze winna iść w parze z praktyką, interesujące zadania testowe, do których nazwę autorka zaczerpnęła ze znanego powiedzenia "Ćwiczenie czyni mistrza".

  Każde zadanie, jakie uczeń ma wykonać, poprzedzone jest wiadomościami teoretycznymi oraz wieloma odpowiednimi przykładami. Zatem w książce bardzo zręcznie korelowane są czynności z obu poziomów taksonomicznych wyróżnionych przez Bolesława Niemierkę : z poziomu wiadomości (publikacja Nożyńskiej-Demianiuk pomaga w zapamiętaniu i zrozumieniu najważniejszych zagadnień z zakresu edukacji polonistycznej w szkole podstawowej) oraz umiejętności (uczeń stosuje zdobytą wiedzę zarówno w sytuacjach typowych, jak i problemowych – wymagających pogłębionej refleksji, wnikliwej analizy zjawiska, a także dojrzałego wnioskowania). Ponadto autorka prezentuje integracyjny model nauczania w ramach jednego przedmiotu, jakim jest język polski, łącząc elementy treściowe z różnych działów kształcenia polonistycznego: nauki o języku, ortografii oraz historii i teorii literatury . Taki sposób porządkowania treści w niniejszej publikacji tworzy w umyśle ucznia spójną strukturę wiedzy i sprawności z poszczególnych, stopniowo wprowadzanych elementów informacyjnych i pragmatycznych obecnych w różnych dziedzinach języka polskiego.

  Autorka konstatuje, iż już w szkole podstawowej dziecko powinno nauczyć się notować. Umiejętnie zorganizowana pod względem graficznym i treściowym notatka jest bowiem niezbędną pomocą, umożliwiającą szybkie powtórzenie materiału, zwłaszcza przed egzaminem, gdyż właśnie wtedy "potrzebujemy skrótu, czyli przedstawienia najważniejszych informacji, pisanych prostym, przystępnym językiem i ułożonych w sposób uporządkowany" (s. 88). Kształcenie sprawności notowania, do którego zachęca Nożyńska-Demianiuk, "wymaga – jak stwierdził Bortnowski – treningu" . Dobrze, jeśli za radą autorki Sprawdzianu szóstoklasisty rozpocznie się go już w szkole podstawowej, bowiem "dobra notatka jest na wagę złota!" (s. 88), a umiejętność jej sporządzania stanowi fundament łatwiejszego i szybszego zapamiętywania potrzebnych wiadomości na każdym szczeblu edukacji. Odwołując się do publikacji Tadeusza Garsztki, Zofii Grabowskiej i Gabrieli Olszowskiej , autorka podaje "dziesięć dobrych rad dla notujących, które stanowią podstawę sukcesu" (s. 88), przyczyniając się jednocześnie do popularyzacji interesujących pomysłów zawartych w innych publikacjach dydaktycznych. Wymienia również kilka form, jakie może przybierać notatka (streszczenie, tabela, plan, wykres). Każdą z nich szczegółowo analizuje na odpowiednio dobranych przykładach.   Klamrę kompozycyjną publikacji stanowią umieszczone na początkowych kartach ksiązki informacje prezentujące bazę teoretyczną, a więc zapoznające z formą sprawdzianu, jego celem, strukturą arkusza oraz ilością czasu przeznaczonego na rozwiązanie zestawu egzaminacyjnego. Zaś na kilku końcowych stronach podręcznika czytelnik odnajdzie przykładowy sprawdzian, poprzedzony instrukcją dla ucznia. Jej zaletą jest serdeczny stosunek do dziecka, ciepłe słowo, skierowane pod adresem nierzadko zestresowanego i czującego na sobie ciężar odpowiedzialności za wykonywane zadania szóstoklasisty, skorelowane z zachęcaniem do wysiłku oraz uważnej pracy. Służą temu sformułowania: "spróbuj rozwiązywac zadania po kolei", "pracuj spokojnie i uważnie" (s. 134). Ich terapeutyczna funkcja polega na wyciszaniu i neutralizacji towarzyszącego szóstoklasiście strachu, przywrócenia mu wewnętrznego spokoju oraz zapewnieniu tak potrzebnego w tej ważnej dla niego chwili skupienia. Test wyposażony został ponadto w klucz odpowiedzi, kryteria punktowania poszczególnych zadań oraz kartotekę sprawdzianu. Jego rozwiązanie jest doskonałym ćwiczeniem pozwalającym uczniowi skontrolować swoją wiedzę i zdobyć doswiadczenie przed rzeczywistym egzaminem. Z kolei trafne umiejscowienie testu na końcu książki dowodzi konwergencyjnego sposobu myślenia autorki publikacji: Nożyńska-Demianiuk przedstawia teoretyczne podstawy sprawdzianu oraz standardy wymagań, poprzez odpowiednio dobrane ćwiczenia i testy pomaga uczniowi w osiągnięciu kluczowych umiejętności (których znajomość obowiązuje na egzaminie), a następnie, prezentując przykładowy test, pozwala mu sprawdzić stopień przygotowania i upewnić się co do poziomu posiadanej wiedzy.   Uwagę zwraca wielofunkcyjność oraz wielogatunkowość niniejszej publikacji. Książka bowiem łączy w sobie komponenty: podręcznika do języka polskiego, informatora dotyczącego obowiązkowego sprawdzianu kończącego pierwszy etap szkolnej edukacji, encyklopedii, będącej zbiorem najważniejszych haseł z zakresu materiału obejmującego "elementy treściowe" [...] w sposób jednoznaczny odwołujące się do jezyka polskiego" (s. 5), zeszytu ćwiczeń, który uczeń może systematycznie wypełniać w trakcie nauki, oraz przewodnika metodycznego dla nauczycieli, będącego pomocą zarówno przy wprowadzaniu nowego materiału dydaktycznego, planowaniu lekcji powtórzeniowych, jak i przygotowywaniu przykładowych sprawdzianów. A wszystko to mieści się na zaledwie 144 stronach! Przywołując myśl Władysława Tatarkiewicza, który napisał: "Człowiek jest twórczy [...], gdy daje coś od siebie, z siebie" , stwierdzam, że Agnieszka Nożyńska-Demianiuk, autorka kilkunastu książek z dziedziny edukacji polonistycznej, polecanych nauczycielom przez osrodki metodyczne, stworzyła przyjazną dziecku, a jednocześnie ciekawą pod względem merytorycznym publikację, która na pewno ułatwi uczniom poznanie nowej formuły egzaminacyjnej. Umożliwi im także wszechstronne przygotowanie się do realizacji poszczególnych standardów w zakresie prymarnych umiejętności z języka polskiego. Warto zatem do niej zajrzeć.

Zeszyty Szkolne. Edukacja humanistyczna" nr 1/2006